सहदेव थापा
    नेपाल कम्युनिष्ट पार्टीका प्रथम कम्युनिष्ट विचारक तथा संस्थापक महासचिव, गणतन्त्र नेपालका स्वपना दृृष्टा युग पुरुष पुष्पलालको जनम्न वि.सं. १९८१ असार १५ गते रामेछापको भँगेरी भन्ने गाउँमा भएको थियो । उहाँको बुबा भक्तलाल र माता तुल्सीमाया श्रेष्ठ हुनुहुन्थ्यो । पुष्पलालको मृत्यु ५४ वर्षको उमेरमा वि.सं. २०३५ श्रावण ७ गते भारतको नयाँ दिल्ली स्थित गोविन्द वल्लभ पन्त अस्पतालमा भयो । दाजु गंगालाल देशको सहिद भई पुष्पलाल कम्युनिष्ट पार्टीका संस्थापक महासचिवको जन्मथलो भँगेरीलाई कम्युनिष्टहरुको मक्का मदिना पशुपति चारधाम अथवा लण्डनको हाइगेट जस्तै राजनैतिक पर्यटन केन्द्र हो । ५४ वर्षे जीवनमा उहाँको राजनैतिक जीवन र व्यक्तिगत जीवन कष्टकर थियो र जीवनको अन्त्यतिर एक्लै जस्तै हुनुभयो । पुष्पलालको मृत्युपछि अस्तु नेपालमा जलाउन ल्याउन पाउँ भनेर उहाँको धर्मपत्नी साहना प्रधानले सरकार समक्ष अनुरोध गर्नु भयो तर राज्यले अस्विकार ग¥यो । तर पुष्पलालको अस्तु जुलुस पञ्चायती समयको प्रतिपक्ष पहिलो जुलुस भयो । जसको कारण २०३५।०३६ सालको राजनीतिक एकीकृत आधार तयार भयो । 
आम राजनीीतककर्मीहरुले अंश र वंशको हकवाला हुने तर उहाँको विचार अनुसारको काम नगनृै गर्नु हुँदैन । अर्थात बाँचुन्जेल खेद्ने मरेपछि अंश र वंशको दावा गर्ने छोराले श्रछा गरेजस्तो गर्नुहुँदैन । श्रावण ७ गते नेपाली राजनीतिमा दर्शन, विचार, मूल्य मान्यता आदर्श र इतिहास सम्झेर श्राद्ध गर्ने दि हो कम्युनिष्टहरुको लागि । नेपाली राजनीतिक केन्द्र भागमा पुष्पलालका हक वाला त छौ तर सत्ताको राजनैतिक सँस्कृतिमा भने रिमिक्स छ । पुष्पलाल समयको नाडी छामेर नेतृत्व दिन सक्ने नेपाली विचारक हुनुहुन्थ्यो । उहाँमा मूल्यको राजनीतिमा दृढता थियो । अपहरित संसद् पुनस्र्थापनाको लागि काँग्रेससँगको संयुक्त आन्दोलनको विचारको कारण उहाँलाई काँग्रेस परस्तको आरोप समेत आम कम्युनिष्टहरुले लगाए र जीवनभरी आरोप खेप्नुभयो । एक्ला एक्लै आन्दोलन गर्दा पञ्चायत ढाल्न नसक्ने हुँदा काँग्रेससँगको संयुक्त आन्दोलनको प्रस्तावलाई वि.पी.ले कहिले मान्नुभएन । कम्युनिष्टहरुसँग मिलेर जाँदा कम्युनिष्टको संगठन स्थापित हुने डरले संयुक्त आन्दोलनबाट नेपाली काँग्रेस भागिरह्यो । निरंकुश राजतन्त्र पञ्चायती व्यवस्था ढाल्नका लागि संयुक्त आन्दोलन आवश्यक अनिवार्य थिो । तर नेपाली काँग्रेसले स्विकार नगर्दा ३० वर्षसम्म राजतन्त्र र पञ्चायतको हालीमुहाली चल्यो । 
संयुक्त आन्दोलनमा समाहित भएको भए २०४६ अगाडि नै हाम्रो देशमा बहुदलीय व्यवस्थाको स्थापना हुन्थ्यो । पुष्पलालको अगाडि सारेको नेपाली काँग्रेसले सदा अस्विकार गरेको प्रजातान्त्रिक बाममोर्चाकोे आन्दोलनका लागि ०४५।०४६ सम्म गणेशमानलाई पर्खनु प¥यो । चाक्सीबारीस्थित गणेशमानकै घरबाट आन्दोलनको घोषणा गर्नुप¥यो । बाममोर्चाको तर्फबाट नेतृत्व पुष्पलालको धर्मपत्नी साहना प्रधानले गर्नुभयो । पछि यसैको निरन्तरतामा ०६२।६३ आन्दोलन बन्यो । अनिमात्र नेपालमा गणतन्त्रको स्थापना भयो । पुष्पलाई माक्र्सवादको सार्वभौमिकतालाई अंगीकार गर्ने नयाँ जनवादको राजनीति विचारको विकास गर्नुभयो । गरिबीको अन्त्य श्रमजीवी जनताको हित समृद्ध नेपाल पुष्पलालको सपना हो । पुष्पलाल विचारमा समाहित र व्यवहारमा इमानदारी नेता हुनुहुन्थ्यो । कहिलेपनि लोभ लालचमा फस्नु भएन सादा जीवनका साथ दुःख सहेरै जीवन बिताउनुभयो । 
पुष्पलाललाई राजा महेन्द्रले भेट्न निकै प्रयास गरे । आन्दोलन रोकेमा पद दिने सन्देश पठाएका थिए तर उनले उक्त प्रस्तावलाई अस्विकार गर्नुभयो । उनले जनताको पक्षमा लागिरहने अठोट गरे । पुष्पलाल आफ्नो नामको पछाडि जाति लेख्नुभएन किनकी वर्गीय आन्दोलनमा लागेको कारण नेपालमा धेरै जात छ म नेपाली हुँ, नेवारी होइन भन्नुहुन्थ्यो । नेपाली जनवादी क्रान्ति सम्पन्न गर्दै समाजवादीमा पुग्न सकिन्छ भन्ने विचारमा दृढ हुनुहुन्थ्यो उहाँ । गरीब र धनी बीचको विभेद नमेटिएसम्म जनताको मुक्ति हुँदैन भन्ने सहिद अथवा दाजु गंगालालको विचारबाट प्रेरित हुनुहुन्थ्यो । वि.सं. २००५ मा कम्युनिष्ट पार्टीको घोषणापत्र अनुवाद गरेर माक्र्सवादी विचारलाई नेपाली माटोमा मिसाउने काम गर्नुभयो । वि.सं. २००६ वैशाख १० गते नेपाली कम्युनिष्ट पार्टि कलकत्ताको श्याम बजारमा स्थापना गर्नुभयो । नेपाल गणतन्त्र ल्याउने बाटो देखाउने पहिलो नेता नै पुष्पलाल हुनुहुन्थ्यो । उनी नेता प्रधान होइन नीति प्रधान हो भन्ने विचारलाई जोड दिनुहुन्थ्यो । पुष्पलाल कम्युनिष्ट पार्टीलाई तिन स सको सिद्धान्तमा आधारित भएर स्थापित गर्नुपर्छ भन्नुहुन्थ्यो । यो भनेको सिद्धान्त, संगठन र संघर्ष हो । अर्थात जीवनन्त पार्टीमा शरीरको मुटु हो । कम्युनिष्ट पार्टीलाई जनवादी केन्द्रियताको आधारमा संचालन गर्नुपर्छ र पार्टीभित्र आलोचना र आत्मालोचनाको परिपाटीलाई स्थापित गर्नुपर्छ भन्ने मान्यता राख्नुहुन्थ्यो । पार्टी विधि र पद्दति अनुसार चल्नुपर्छ भन्नुहुन्थ्यो । तर आज कुनै नेता र कार्यकर्तालाई उनीहरुको गलत कामलाई देखाएर आलोचना ग¥यो भने त्यो सुझाव दिनेलाई शत्रु सम्झने परम्परा स्थापित हुन थालेको छ । यो कम्युनिष्ट पार्टीमा महारोगको रुपमा विकसित भएको छ । यो रोगलाई भित्री हृदयदेखि नै इमानदारीको औषधि खाएर निको पार्नुपर्छ । पुष्पलाल प्रजातन्त्रको पक्षमा उभिनुहुन्छ तर काँग्रेस विपक्षमा उभिन्छ । सबै पुष्पलालको विपक्षमा उभिन्छन् तर काँग्रेस विपक्षमा उभिन्छ । सबै पुष्पलालको विपक्षमा उभिन्छन् तर पनि भारतसँग सम्झौता गरेर अघि बढ्न पुष्पलाल लागि पर्नुहुन्न । यसर्थ उहाँको जनवादको मर्ममा राष्ट्रियता, जनवाद, र प्रजातन्त्र उभिएको पाइन्छ । यो राष्ट्रियताको र्म स्थापित गर्न आफूले जतिसुकै दुःख पाएता पनि जीवनभरी लागि पर्नुभयो । कम्युनिष्ट पार्टीलाई जोगाई राख्नुभयो । कम्युनिष्ट पार्टीमा विचार पारित भएर आफू नेतृत्वमा नहुँदा पनि पार्टी र देशको लागि जनताको हितको लागि लागिपर्नुभयो । क्रान्ति भनेको कुनै एक कुशल कालीगढले कुँदेको मूर्तिजस्तो होइन क्रान्ति त जीवन्त समाजमा संघर्ष र सम्झौताको कूलयोग हो । जसले समाजमा परिवर्तन ल्याउँछ । यसर्थ एउटा जीवन्त पार्टीले समाजको अन्तरविरोधसँग् लड्दै अन्तरविरोधलाई समाधान गर्दै अगाडि बढ्नुपर्छ । पुष्पलालले, राष्ट्रियता, प्रजातन्त्र र जनजीविकाको सवाललाई एकैसाथ उठाउनुभयो । यसथै झापा आन्दोलन, २०४६ सालको आन्दोलन, माओवादीको जनयुद्ध, ०६२÷०६३ आन्दोलन को जग नै पुष्पलाल विचारको जगमा उभिएको छ । नेपालको हकमा विचारको हिसाबले उनीसँग दाँजिने नेता कोहिपनि देखिँदैन । ठिक मान्छेको हातमा नेतृत्व गयो भने आन्दोलनले सफलता हात लाग्छ । राज्यले पार्टी गर्ने अथवा पार्टीले राज्य संचालन गर्ने ? यो कम्युनिष्ट आन्दोलनको आजको मूल प्रश्न हो । यसको सहि उत्तर नआएसम्म राज्यले अथवा पार्टीले गति लिदैन । जति राम्रो भएपनि संचालन राम्रो नहुँदा प्रणाली नै धरापमा पर्छ । पार्टी काम  सरकार संचालन एउटै हो कि भिन्न हो ? यसको सहि खोजी गर्नु पर्ने भएको छ । माक्र्सवादी विचारलाई तिलाञ्जली दिएर पूँजीवादी बाटो लिएपछि युरोपियन मुलुकमा कम्युनिष्ट सरकारको हालत के भयो ? हाम्रै छिमेकी मुलुक भारतमा कम्युनिष्ट पार्टीको काम आधारभूत जनताको वस्तीमा नहुँदा केरला पश्चिम बंगालमा कम्युनिष्ट सरकारको के हालत भयो ? यो घटनाबाट सिकेर नेपाली कम्युनिष्ट र नेपाली कम्युनिष्ट पार्टीले अगाडि बढ्दा नै पुष्पलाललाई सम्झेको हुँछ । पार्टीको आन्तरिक लोकतन्त्र स्थापित नगरेसम्म देशको लोकतन्त्र सुदृढ हुँदैन । पार्टीमा संस्थागत निर्णयको मूल्यलाई स्थापित गर्ने परिपाटीको विकास गर्नुपर्छ । यसो गरेर अगाडि बढे मात्र पुष्पलालको विचारले सार्थकता पाउँछ ।